Camiler, Müslümanların ibadet yeri, insanların ihtiyaçlarına cevapverebilecek ünitelere sahip olan birer mabettirler. Sanatsal değere sahip tarihiGaziantep Camilerinden bahseden ve bunların birer örneğini veren belli başlı üçeser vardır. Bu eserler; 

1. Evliya Çelebi Seyahatnamesi

2. Şer-i Mahkeme Sicilleri

3. Risale-i Fi Tarif-i Kazayı Ayni tap

Bu eserlerde elde ettiğimiz bilgilere göre ve günümüzeulaşan tarihi camilerimize baktığımızda, Müslümanların zikir yapmaları içinzaviye, su ihtiyaçlarını gidermek, ab dest almak için kastel, talebelere eğitim veöğretim yaptırmak için medrese ve yıkanma ihtiyaçlarını gidermek için hamambulunmaktadır.

Gaziantep’te günümüze kadar korunarak gelebilmiş eskieserlerin başında camilerimiz gelmektedir. Yukarıdaki eserlerden edindiğimiz bilgileregöre Gaziantep’te 140’a yakın mabet olduğu yalnız bunlardan birkaçının mescitolduğu kanaatine varılmıştır.

Gaziantep savunması sırasında yaklaşık 50 adet civarındacami olduğu anlaşılmıştır. Fakat bu camilerden bazıları yıkılmış ve harabehale gelmiştir. Bundan dolayı bu camilerden ancak 30 tane kadarı korunarak günümüzekadar ulaşabilmiş ve şu anda ibadete açık durumdadırlar. Hemen hemen hepsininyapımında kesme taş kullanılan tarihi Gaziantep camileri plan ve süsleme bakımındanbirbirinden farklıdır.

Genellikle dikdörtgen planlı ve son cemaat yeri de bulunan ikinefli yapılar grubunda, duvarlarda kademeler yapan nişler kullanılmış ve bu nişleriniçine pencereler yerleştirilmiştir. Örtü şekli çapraz tonozlarladır. Bu tipyapıların en eski örneği Ahmet Çelebi Camii’nin burmalı minaresi, Handaniye, Eyüpoğlu ve Esen bek Camileri de portal süslemeleri bakımından önemlidir. Handaniye Camiiminaresinin şerefesinin altında xvı. yy. İznik çinileri bulunmaktadır.

Boyacı Camii ise mimberinin Gaziantep’te ahşap işçiliğinin en eskiörneği olması bakımından önemi büyüktür. Son yıllarda inşaa edilen moderncamilerimizde süsleme sanatı yönünden çok zengin olup, çini işlemesi ve hatsanatıyla dikkatleri çekmektedir.

Günümüzde kendilerinden bahsedilen ve tarihi özelliğe sahip Gaziantepcamilerimizden özellikle Ömeriye, Boyacı, Şirvani, Şeyh Fettullah gibi sanatsaldeğerlere sahip camiler bulunmaktadır.

ÖMERİYE CAMİİ

Gaziantep’in Düğmeci Mahallesinde bulunan bu tarihi camimiz Antep’inen eski camisidir. 607 hicri (1210 miladi) yılında tamir geçirdiği kayıtlardayazmaktadır. Caminin kimin tarafından yapıldığı tam olarak bilinmemektedir. Ancakhalife Hz. Ömer zamanlarında yapıldığı ya da Hz. Ömer’in kızından olma torunuEmevi Halifesi Ömer Bin Abdülaziz’ce yaptırıldığı söylendiği gibi, birincisininyaptırtıp ikincisinin onarttırdığı hakkında söylentilerde vardır. Caminin birdiğer adı da “ ÖMEREYN” dir. Yani iki Ömer anlamına gelmektedir.

Caminin taç kapısı ve mihrabı akkara taşlarla örülmüştür. Minareşerefesinin korkuluklarında oyma taşişçiliğinin güzel örneklerigörülebilir. Hatta minarenin bedeninde Antep savunmasının dehşetli günlerinden kalmamermi, şarapnel parçalarının izlerini, yaralarını görmek mümkündür. Halkarasında anlatılan bir rivayete göre, bu cami her yıl biraz yere batmaktadır. Tamamenbattağı zaman kıyamet kopacağı gibi söylentiler vardır.

ALİ NACAR CAMİİ

Tabakhane semti Yaprak Mahallesi Alleben deresinin kuzeyindebulunmaktadır. Vesikalarda Ali adında bir marangoz tarafından yaptırıldığıgörülmüştür. Müezzin mahveline çıkan merdiven üzerinde 1213 hicri tarihiyazmaktadır. Yalnız bu hicri tarihin caminin onarım tarihi olduğundabirleşilmektedir. Camii ve minaresinin Antep savunmasından etkilendiğini üzerindekikurşun yaralarından anlamak mümkündür.

BOYACI CAMİİ

Bu camimiz Hamdi Kutlar Caddesi ile Kutlar Sokağının birleştikleriyerde bulunmaktadır. Cami Kadı Kemalettin tarafından yaptırılmıştır.Caminin mimberi üzerindeki oyma kitabede 759 hicri (1357 miladi) tarihi yazmaktadır.Ancak bu tarihten daha önce yapıldığı kanaati hakimdir. Caminin özelliklerindenbirisi de mimberin alttan kızaklı olması ve duvarda özel olarak yapılan bölmesinegirip çıkılabilmesidir. Ayrıca Gaziantep’in en büyük camilerinden olan BoyacıCamii’nin içindeki ince ahşap işçiliği dikkati çeker.

ŞEYH FETTULLAH CAMİİ VE KÜLLİYESİ

Gaziantep’in Kepenek mahallesindedir. Halk arasında bu camiye “aşağı Şeyh Camii”de denir. Keramet sahibi ve ermiş bir kişi olan,  ŞeyhFetullah Halife Hz. Ebubekir soyundan gelmektedir. Bu caminin diğer camilerden farklıolan özellikleri şunlardır.

1. Cami olarak inşa edilmiştir.

2. Genişletilme yapılmamıştır. İlk yapıldığı gibidir.

3. Diğer camilerimizde Osmanlı ve Arap mimarisi özelliği varken, bu camide Selçuklu mimarisi özellikleri vardır.

4. Kendine özgü mimarisiyle ve kurucusunun kutsal bir kişi olmasıyla diğerlerinden faklıdır.

5. Bir başka özelliği de Antep savunmasında şehit olan Karayılan (Molla Mehmet’in)in mezarı burada bulunmaktadır.

Bu caminin eşi ve benzeri bir daha yapılmamıştır.

İHSANBEY (ESENBEK ) CAMİİ

Şehitler Caddesi üzerindedir. Cadde adını Antep savunmasında şehitolanların bir bölümünün caminin güneyindeki bahçeye gömülmesinden almıştır.Eki kayıtlarda caminin ismi “Esenbek “ olarak geçer ve ne zaman yapıldığına dairkesin bilgi yoktur.

Su ihtiyacını temin etmek için yer altından kanallar vasıtasıylacaminin altına su verilmiştir. Caminin avlu kapısının kuzeyinde karataştan 25merdivenle inilen ve yer altında bulunan büyük bir kasteli mevcuttur. Esenbekkastelinde ibadet ve abdest alma yerleri, tuvaletler ve çimecelikler vardır. Geçmiştengünümüze bu kastel Esenbek olarak anıla gelmiştir.

HACI NASIR CAMİİ

Elmacı Pazarı ile Gaziler Caddesinin kesiştikleri köşe başındadır.Önceleri mescit olan bu cami Hacı Nasır adında bir kişi tarafındanyaptırılmıştır. Hacı Nasır 16. yy. da yaşamış olup, caminin yapımı da butarihtedir. Bu mescide 130-140 yıl sonra Kamalak Zade Hacı Mahmut oğlu Hasan Ağa’caminber konularak camiye dönüştürülmüştür. Mescidin cami haline dönüştürülmetarihi ise Kamalak Zade Hasan Ağanın hicri 1100 yılındaki vakfiyesine göre butarihten öncedir.

Hacı Nasır Caminin en önemli onarımı da miladi 1812 ( hicri 1227)yılında geçirdiği kapının üzerindeki kitabesinden anlaşılmaktadır.

HANDANİYE (HANDANBEY CAMİİ)

Gazianteb’in Karagöz mahallesindedir. Bu camiye Handan Bey camii dedenilmektedir. Caminin 1647 miladi yıllarındaki kayıtlarda ismi Handan Ağa tarafındanyaptırılmıştır. Handan Bey aslen Erzincanlı olup beylerin en fakiriydi. Cami miladi1791 yılında yeniden yaptırılmıştır. Bu caminin birde gelir getiren saraçhanesivardır. Caminin onarımlarında bu saraçhaneden alınan gelirler kullanılıyordu. Dahasonra bu saraçhane yanmıştır. Kurtuluş savaşı dönemlerinde cami ibadetyapılamayacak duruma geldiğinden yeniden bir onarım geçirmiştir.

KURTULUŞ CAMİİ

Gaziantep’in Tepe başı Mahallesindedir. 1892 yılında kilise olarakyaptırılmıştır. Önceleri kilise ve hapishane olarak kullanılan bu yapı, sonracamiye dönüştürüldü. Bu tarih hazinesi eski ihtişamından hiçbir şeykaybetmemiştir. Gaziantep’in en büyük camilerindendir.

Eyupoğlu Camii kendi adıyla anılan Eyüpoğlu Mahallesindedir. Camininyapılış tarihi ve kimin tarafından yapıldığı ya da yaptırıldığı konusundaelimizde yeterli bilgi yoktur.

AHMET ÇELEBİ CAMİİ

Ulucanlar Mahallesindedir. Caminin kurucusu Peygamber soyundan Hacı OsmanOğlu Şeyh Ramazan efendidir. Bu eser medrese, cami ve kastelden oluşan bir külliyedir.Cami, sonradan ilave edilen medreseyi yaptıran Ahmet Çelebi adıyla anılmaktadır.Caminin kitabesinden 1083 hicri (1672) miladi tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır.Caminin yanında 12’si kesme taştan 32’si kayadan oyma 44’ü merdivenle inilen birkasteli vardır. Camide ahşap işçiliğni çok iyi yansıtan örnekler mevcut olup,ayrıca kadınların ibadet etmeleri için de ayrı bir bölümü vardır.

ALAYBEY (GAMİ BEY) CAMİİ

Bu cami Gaziler ve Şıhcan Caddelerinin kesiştikleri köşe başındabulunmaktadır. Camiyi yaptıran kişi “Alay bey “ adında bir komutandı. Camininyapılış tarihiyle ilgili kesin bir bilgi yoktur. Ancak hicri 1224 tarihinde yeni bironarım gördüğü kitabesinden anlaşılmaktadır. Cami kesme taş işçiliğinin güzelörneklerindendir.

ŞİRVANİ ( ŞİRVANİ MEHMET EFENDİ) CAMİİ

Cami sefer paşa Mahallesinde, Gaziantep kalesinin batısında yer alır.Eskiden Gaziantep camileri içerisindeki iki şerefesi bulunan tek cami olduğundan bucamiye halk tarafından iki şerefeli camii de denirdi. Şirvani Mehmet Efendi, Camiyiyaptıran kişinin adıdır. Rivayete göre Şirvani Seyit Mehmet efendi, Hz.Hüseyin’in soyundan gelmektedir.

Caminin yapılış tarihi kesin olmamakla beraber miladi 1681 tarihindenönce olduğu belgelerden anlaşılmaktadır. bir rivayete göre cami herhangi bir nedenleyıkılırsa onu yeniden yapacak kadar altın ve gümüş temelinde gömülüdür. Olduğusöylenir. Camide eskiden dervişlerin zikrettikleri bir oda ve ahşap işçiliğiningüzel örnekleriyle süslenmiş bir müezzin mahfili de bulunmaktadır. Bir başkaönemli bölümü ise Boyacı camisinde olduğu gibi mimberin alttan kızaklı olması,duvarda yapılan özel bölmesine girip çıkılabilmesidir.

TAHTANİ (TAHTALI ) CAMİİ

Kalenin yanında Şekeroğlu mahallesindedir. Caminin yaptıranı veyaptırıldığı tarih hakkında kesin bilgilere rastlanmamıştır. Ancak miladi 1557tarihli bir belgede adından söz edilmektedir. Caminin ismi önceleri Tahtani olaraksöyleniyordu. Ağaçtan yapılması dolayısıyla halk tarafından Tahtalı Camii dedenmiştir. Caminin hicri 1012 yılında bir onarım geçirdiği belgelerdenanlaşılmaktadır.

ALAÜDDEVLE (ALİ DOLA) CAMİİ

Cami, Uzun Çarşının batısında Eski Saray Caddesindedir. Halkarasında Ali Dola camii de denilmektedir. Alaüddevle Maraş’ta hakimiyetini sürdürenDulkadiroğlu Beyliğinin son Beyidir. Caminin yapım tarihi kesin olarak bilinmemekleberaber camiyi yaptıran Alaüddevle’nin 1515 miladi tarihinde vefat ettiğidüşünülürse caminin bu tarihten önce yapıldığı anlaşılır.

TEKKE (TEKKE MEVLEVİHANE) CAMİİ

Bu cami Kozluca Mahallesindedir. Adı resmi kayıtlarda Mevlevihane camiiolarak geçer. Ancak halk tarafından Tekke camii olarak bilinir. Cami; hücreler,semahane, yönetim ve Mevlevî dervişlerinin oturma odaları, tuvaletler, havuzlar,küçük ve kısa minaresinden oluşan eserler topluluğudur. Cami hicri 1048 yılındaMustafa Ağa adında bir Türkmen Ağası tarafından yaptırılmıştır.